ERI heeft een van de grootste e-wasteshredders in de VS, maar wil ook vervangende onderdelen uit het afval gaan ‘oogsten’. (Foto: ERI)
De bergen met elektronisch afval worden razendsnel groter. Om die groei af te remmen zouden we eigenlijk apparaten moeten hebben die langer bruikbaar zijn. Maar dat kun je helaas niet van vandaag op morgen afdwingen. Op de conferentie Electronics Goes Green 2016 wisselden experts ideeën uit om apparaten goedkoper te kunnen repareren en recyclen. Vervangende onderdelen zouden bijvoorbeeld van de milieustraat kunnen komen.
Elektronisch afval – en dan vooral van het soort apparaten dat wij in c’t bespreken – is de snelst groeiende afvalstroom ter wereld. Er worden talloze wetten en voorschriften bedacht om daar verandering in te brengen. De uitvoering daarvan rammelt echter aan alle kanten. Nederland en de EU streven eigenlijk naar een circulaire economie, maar daar zit de IT-branche nog ver vanaf. Slechts een fractie van de gebruikte materialen wordt weer uit het afval gevist. Recyclingbedrijven richten zich vooral op het waardevolle goud en koper. Dat kan relatief makkelijk teruggewonnen worden door printplaten te vermalen en vervolgens te smelten. Voor veel andere stoffen waarvan de productie het milieu zwaar belast of die giftig zijn, zijn er alleen nog maar vage ideeën die verre van rendabel zijn. Wat moeten we nu dan doen? Daarover discussieerden bijna vierhonderd experts uit meer dan dertig landen tijdens de conferentie Electronics Goes Green 2016.
Ministeries en instellingen vragen veel onderzoek op het gebied van elektronisch afval. Maar op het evenement in Berlijn waren behalve onderzoekers ook afgevaardigden te vinden van fabrikanten, afvalverwerkingsbedrijven en niet-gouvernementele organisaties als Greenpeace. Gebrek aan regels lijkt het probleem niet te zijn. Zo klaagde een fabrikant dat er wereldwijd meer dan 450 verschillende regelingen zijn voor green IT en afvalverwerking. Sommige daarvan zijn ook nog eens tegenstrijdig. Bij andere bepalingen duurt de besluitvorming veel te lang in vergelijking met de snelle ontwikkeling van de betreffende producten. Zo worden er felle discussies gevoerd over de vraag of richtlijnen op het gebied van ecodesign ook sociale standaarden moeten bevatten, bijvoorbeeld over kinderarbeid, eerlijke lonen en veilige werkomstandigheden. Dat kan namelijk nog meer vertraging opleveren bij het uitwerken en vernieuwen van eenduidige standaarden. Rond deze thema’s zijn namelijk vaak niet genoeg betrouwbare gegevens beschikbaar.
Lastige zaken
Veel afvalverwerkingsbedrijven hebben het momenteel moeilijk omdat door de stagnerende economie ook de prijzen van veel grondstoffen weer gedaald zijn. En producenten kopen simpelweg bij de goedkoopste aanbieder. Dat zorgt ervoor dat veel businessmodellen voor recycling achterhaald zijn. Sommige bedrijven zijn daar zelfs aan kapot gegaan. Ze hebben bijvoorbeeld jarenlang geïnvesteerd in het ontwikkelen van methodes om afval te sorteren en te scheiden die nu niet meer rendabel zijn.
Een paar van de grootste hordes voor optimale recycling zitten hem in het demonteren van oude apparaten en het scheiden en sorteren van de bijbehorende componenten. Veel grondstoffen zijn namelijk ongunstig gecombineerd met andere materialen of zijn in zo’n lage concentratie verwerkt dat het economisch niet rendabel is om ze eruit te halen. In industrielanden met hoge lonen is het zelden de moeite waard om componenten uit elektronisch afval handmatig te scheiden. En als je simpelweg grotere onderdelen door de shredder haalt en ze vervolgens smelt, gaan veel stoffen reddeloos verloren.
Verwisselbare batterijen
Het zou echter al schelen als batterijen en accu’s makkelijker verwijderd konden worden. Lithium-ion-accu’s kunnen bij het demonteren namelijk ontvlammen of zelfs ontploffen, maar bevatten wel de grondstof kobalt. Helaas worden nog altijd veel accu’s in smartphones vastgeplakt. Apple kwam wel weer met beelden van robot Liam, die oude iPhones uit elkaar kan halen. Maar daarmee oogstte het bedrijf niet alleen bewondering. Liam heeft namelijk nog relatief lang werk per apparaat. Er zouden honderden exemplaren van moeten zijn om Apples verkoopaantallen te kunnen bijhouden. Bovendien hebben andere afvalverwerkers niet alleen te maken met een handjevol varianten van een eigen merk, maar met duizenden verschillende apparaten. Die zijn dan vaak ook nog mechanisch defect en sterk vervuild.
Een ander voorbeeld dat laat zien hoe moeilijk het is om draagkrachtige businessmodellen te ontwikkelen, zijn tantaal-elco’s. Het aandeel daarvan in de recyclestroom daalt snel en daarom is het nauwelijks de moeite om ze gescheiden te verzamelen. Omdat het metaal bekend staat als conflictmineraal – het wordt vaak onder erbarmelijke omstandigheden in crisisgebieden gewonnen – hebben fabrikanten en chipdesigners alternatieven bedacht. Zo zijn er converterschakelingen met de onschuldiger keramische multilayercondensatoren.
Ook bij zeldzame aarden is de situatie veranderd. Tien jaar geleden werd er nog gesproken over rampscenario’s bij de levering, maar dat is voorbij. En omdat in doorsnee televisies, monitoren en smartphonedisplays slechts een paar milligram waardevolle zeldzame aarden zit, praat je zelfs met miljoenen afgedankte apparaten per jaar nog maar over een paar ton.
Meer opbrengst
Een idee om meer geld te verdienen aan elektronisch afval is het ‘oogsten’ van apparaten die nog gerepareerd kunnen worden en van gebruikte vervangende onderdelen. Het bedrijf iFixit van de charismatische Kyle Wiens, bekend van online reparatiehandleidingen, werkt daarbij nu samen met een groot elektronisch afvalverwerkingsbedrijf in de Verenigde Staten: Electronic Recyclers International (ERI). iFixit verkoopt namelijk behalve tools ook nieuwe en gebruikte vervangende onderdelen. Voor sommige apparaten zijn vervangende onderdelen echter nauwelijks te krijgen. Dat geldt bijvoorbeeld voor displays van bepaalde Samsung-telefoons en e-readers van Amazon (Kindle).
Het idee is dat ERI bruikbare apparaten uit het elektronisch afval haalt en dat iFixit de onderdelen daarvan dan verkoopt. ERI-CEO John S. Shegerian ziet daarin groot potentieel om ten eerste de draagkracht voor recyclingbedrijven te verbeteren en ten tweede de kringloop van stoffen kleiner te houden. Hij wees echter ook op het probleem dat de gegevens van oude gebruikers veilig gewist moeten worden. Aan de andere kant ziet hij daar ook weer mogelijkheden voor bijverdienste, namelijk door gecertificeerde datavernietiging.
iFixit-oprichter Kyle Wiens showt zijn reparatieskills op de Electronics Goes Green 2016
Om dit soort recyclingconcepten te laten werken moeten de oude apparaten bij het inzamelen en vervoeren alleen wel zorgvuldig behandeld worden. Op dat punt valt nog wel wat te winnen. Op milieustraten wordt elektronisch afval lang niet altijd beschermd tegen zon en regen en soms wordt het als bulkgoed vervoerd. Als zulke apparaten vervolgens uit elkaar gehaald worden, zijn de onderdelen meestal nauwelijks nog te gebruiken.
Voor de volgende stap moeten de recyclingbedrijven hun medewerkers ook beter opleiden, zodat ze de oude apparaten netjes uit elkaar halen. Daar wil iFixit bij helpen met het informatiesysteem RIC. Maar vooralsnog tonen weinig afvalverwerkingsbedrijven daar interesse in.
Liever repareren
Repareren in plaats van weggooien belooft de meeste ontlasting voor het milieu – of dat nou met nieuwe of met gebruikte onderdelen gebeurt. Opnieuw leverde iFixit indrukwekkende voorbeelden van manieren om reparaties populairder te maken. Het outdoorkledingmerk Patagonia heeft bijvoorbeeld reparatiehandleidingen op hun website gezet. Die komen uit de iFixit-database, maar worden bij Patagonia onder de eigen naam ingezet. Zo wil Patagonia klanten meer aan zich binden en puur uit eigenbelang ook de eigen kosten drukken, bijvoorbeeld door de werkplaats te ontlasten.
Dat veel kleine IT-apparaten zo slecht te repareren zijn, kunnen alleen de betreffende fabrikanten oplossen. Een team van de TU Delft probeerde criteria te ontwikkelen om de repareerbaarheid te beoordelen. Die zouden op een gegeven moment opgenomen kunnen worden in ecostandaarden.
Experts van het Fraunhofer Institute for Reliability and Microintegration gaven echter aan dat in enquêtes maar weinig smartphonegebruikers interesse tonen in reparaties. Velen zijn namelijk bang dat de apparaten het na reparatie toch wel niet zo lang meer vol zullen houden. Anderen denken dat ze hun eigen apparaat al relatief lang gebruiken, in ieder geval in vergelijking met vrienden en bekenden. Beide inschattingen versterken de beslissing om liever een moderner apparaat te kopen dan het oude te laten repareren. De onderzoekers noemen dat ‘psychological obsolescence’. Daar komen nog effecten bij die bekend zijn uit de modebranche. De shoppingbeleving en het verlangen naar afwisseling staan bij veel koopbeslissingen sterker op de voorgrond dan overwegingen over duurzaamheid, afvalproblematiek en ethiek.
Tweedehands als nieuw
Christine Cole van de Nottingham Trent University sprak echter ook over duidelijke twijfels waardoor consumenten terugschrikken voor reparatie. Fabrikanten vragen vaak veel geld voor herstelwerkzaamheden en bij de reparatiewinkel om de hoek missen ze betrouwbare garantie en twijfelen ze aan de vakkundigheid. Tot slot gaat het bij veel elektronische apparaten ook om veiligheid. Bij slecht uitgevoerde reparaties kun je last krijgen van oververhitting, brandgevaar en in het extreme geval elektrische schokken.
iFixits slogan ‘if you can’t fix it, you don’t own it’ bevalt de experts wel goed, maar de meesten denken dat het slechts een klein deel van de bevolking aanspreekt. Een groter deel vindt gebruikte spullen minder aantrekkelijk dan nieuwe. Dat ook tweedehands apparaten chic vermarkt kunnen worden, bewijst Leapp. Dat bedrijf verkoopt met veel succes refurbished Apple-apparaten in winkels die er net zo goed uitzien als Apple Stores – inclusief twee jaar garantie en met gratis verzending vanuit hun webshop.
Bij Leapp weten ze tweedehands spullen cool te presenteren
Ook op veilingplatforms als Marktplaats en eBay zie je levendige handel in gebruikte apparaten. Toch vormen de daar verkochte elektronische apparaten naar schatting hooguit drie procent van de hoeveelheid die jaarlijks weggegooid wordt.
Upgraden loont
Siddharth Prakash van het Duitse Öko- Institut wees er in een onderzoek naar desktopcomputers voor ambtenaren op dat je door te upgraden met meer RAM en de harde schijf te vervangen door een SSD duidelijk resources bespaart als de pc dan twee of drie jaar langer meegaat. Alleen bij servers is het energieverbruik nog van belang. Moderne desktop-pc’s en laptops zijn in principe toch al zuinig genoeg. Daarbij gaan de meeste resources op aan de productie. Het energieverbruik van IT-apparaten daalt gemiddeld zelfs, omdat in plaats van grote pc’s steeds vaker notebooks, tablets en smartphones gebruikt worden. Het energieverbruik van rekencentra en datanetwerken neemt juist toe, maar niet zo extreem als voor 2010 gevreesd werd.
Siddhart Prakash wees in zijn presentatie de grootste milieuvervuilers onder de pc-componenten aan: het moederbord met cpu, RAM en SSD. Dat komt omdat daarvoor de chips met de grootste hoeveelheden silicium gebruikt worden. De hoeveelheden resources en energie die nodig zijn om materiaal voor halfgeleidercomponenten beschikbaar te stellen en te verwerken zijn nog steeds gigantisch. Helaas lopen concrete cijfers altijd een paar jaar . Daardoor is het heel moeilijk om de milieubelasting voor moderne versies van zulke componenten snel en nauwkeurig vast te stellen. Zo’n Life Cycle Assessment (LCA), oftewel de berekening van een ecologische voetafdruk voor een concreet product, is bijzonder ingewikkeld en kost bij een notebook duizenden euro’s. Dat doen maar heel weinig fabrikanten voor hun complete assortiment. Apple is er daar een van. Eenvoudiger tools voor minder nauwkeurige, maar toch doeltreffende LCA’s moeten de kosten omlaag brengen.
Apple is ook heel actief bij het vermijden van gifstoffen en het verbeteren van arbeidsomstandigheden. Daar moeten we wel eerlijk bij zeggen dat de smartphonegigant door zijn bekendheid en extreme winsten onder sterke druk staat van milieuorganisaties.
Standaarden en wetten
Veel fabrikanten reageren daar echter niet op. Die buigen alleen voor voorschriften. Maar het kost tijd om goede regels uit te werken en als alle betrokkenen ook betrokken zijn, loop je minder kans op extra vertragingen door klachten of lobby’s. Jonas Allen van de organisatie achter EPEAT gaf een voorbeeld. In IEEE1680.1 zou komen te staan dat voor een bepaald percentage van de behuizingen voor pc’s en printers gerecycled kunststof gebruikt moet worden. De fabrikanten zijn echter bang dat ze niet genoeg van deze grondstof in voldoende kwaliteit kunnen krijgen. De discussie daarover vertraagde de besluitvorming.
Eenduidige richtlijnen zijn ook belangrijk om de concurrentie niet te vervalsen. Regels moeten een lange geldigheidsduur hebben, zodat bedrijfsprocessen zich kunnen ontwikkelen. Onduidelijkheid is er bij recycling bijvoorbeeld al genoeg. Zo zijn veel soorten apparaten en componenten, zoals ledverlichting, nog maar een paar jaar in grote hoeveelheden op de markt en zullen ze pas over een paar jaar in de recyclestroom opduiken. Nu al zijn onderzoekers bezig met methoden om zulke producten weer uit elkaar te halen en te hergebruiken. Maar als ledlampen in de toekomst weer veranderen, zijn er uiteindelijk misschien wel heel andere methoden nodig. De green IT-experts hebben in ieder geval nog lang geen gebrek aan gespreksstof.
(Christof Windeck / Herman Heringa)
