Enshittification bij software

Toen Cory Doctorow de term enshittification bedacht, sloeg die op het degenereren van sociale netwerken tot geldmachines en fake-news-verspreiders. Hij past echter ook goed bij veel technische en bedrijfsmatige ontwikkelingen bij software. Er zijn voorbeelden te over van enshittification bij software. Herken de signalen en wapen jezelf tegen enshittification.

Als het gaat om onbetrouwbare softwareontwikkelingen, hoef je niet ver te zoeken en kun je beginnen bij het besturingssysteem. Volgens veel Windows-gebruikers was dat om de versie aan de orde. Windows ME was instabiel, Vista was traag en irritant met zijn permanente vragen van het gebruikersbeheer (UAC) en Windows 8 maakte gebruikers gek met zijn betegelde uiterlijk.

Zelfs de zogenaamd ‘goede’ versies boden genoeg redenen om je te ergeren. Windows 7 introduceerde de uitgesproken telemetrie en gegevenshonger, Windows 10 kwam met de opgedrongen Microsoft account- en cloudkoppeling en overspoelde de App Store met voorgeïnstalleerde rommel.

Er is momenteel ook veel wrevel over Windows 11 dankzij twijfelachtige UI-­beslissingen (taakbalk, startmenu, contextmenu’s …), reclame, onbegrijpelijke hardware-eisen en de alomtegenwoordige AI-assistent Copilot. Het is een schrale troost dat Microsoft af en toe bereid is om wat gas terug te nemen als (zakelijke) klanten te hard protesteren. Veel programma’s en softwaretools wekken na een update ook ergernis op bij gebruikers, hoewel gebruikers soms wel wat te sterk reageren als alleen de gebruikersinterface iets verandert of er één of twee nieuwe functies worden toegevoegd die niet iedereen nodig heeft. Maar er worden ernstige fouten gemaakt door productmanagers (en ontwikkelaars) die gebruikers terecht woedend maken.

Dat is ook het geval wanneer een voorheen goed presterend en functioneel programma wordt opgeblazen tot een log softwaremonster, alleen maar omwille van vermeende toegevoegde waarde. Een populair voorbeeld uit het verleden is het ooit populaire brandprogramma Nero (Burning ROM). Vanaf versie 6 pompte de fabrikant het op tot een Media Suite met veel niet-gespecialiseerde modules zoals audio- en video-editors, mediaspelers, hoesontwerpers en back-upprogramma’s. Gebruikers stapten over op alternatieve programma’s zoals het gratis CDBurnerXP, dat het slanke en snelle origineel van Nero nabootste. Dat fenomeen, ook wel bekend als feature creep, treft vaak software die eigenlijk uitontwikkeld is, maar toch inkomsten moet blijven genereren voor de fabrikant door middel van upgrades.

Nogal wat gebruikers zouden echter graag een goede tekstverwerker hebben die zich beperkt tot de essentiële functies voor hun dagelijkse bezigheden en willen af van wat aanvoelt als 80 procent on­­nodige ballast die Microsoft Word en Libre­Office Writer met zich meedragen.

Nog erger is het tegenovergestelde, dat weliswaar minder vaak voorkomt: nieuwe versies die minder bieden dan hun voorganger of waaruit functies verwijderd zijn die essentieel zijn voor de workflow van veel gebruikers. Een goed voorbeeld daarvan is Evernote. In 2020 maakten de krachtige clients van het populaire notitie- en kennisbeheerprogramma voor Windows, macOS en mobiele systemen plaats voor slome nieuwe versies op basis van Electron, waarin tientallen functies ontbraken ten opzichte van de gevestigde programma’s. Zo werden de opties ver­wijderd om lokaal op te slaan en het automatisch bewaken van mappen voor gebruik als eenvoudig documentbeheer.

Dat werd drie jaar later gevolgd door een overname door het Italiaanse bedrijf Bending Spoons, dat de onbeminde client geleidelijk liet verbeteren door de eigen ontwikkelaars (waardoor hij iets minder slecht werd).

Kort daarna verhoogde Bending Spoons echter de abonnementsprijzen – in sommige gevallen drastisch – en werd het freemium-model dat Evernote zo populair had gemaakt, begraven. De gratis versie werd zodanig ingeperkt dat hij nauwelijks nog geschikt was als demo.

De overgebleven klanten betalen met tegenzin, velen van hen waarschijnlijk omdat de inhoud die ze in de loop der jaren verzameld hebben alleen met moeite en beperkingen uit het programma kan worden gehaald om over te stappen op een alternatief zoals Joplin of Notion. Gebruikers van de gratis versie moeten zelfs minimaal een maandabonnement afsluiten om hun notitieblokken te kunnen exporteren.

Gebruikers van de populaire fiets- en outdoornavigatie-app Komoot, die ook is overgenomen door Bending Spoons, kunnen vergelijkbare agressieve maat­regelen verwachten. Bedrijfs- en product­overnames leiden vaak tot nadelen voor gebruikers. Klanten van VMware voelden dat op bijzonder grote schaal. De overname door Broadcom ging gepaard met prijsverhogingen tot 1500 procent. Tegelijkertijd veranderde de nieuwe eigenaar het licentiemodel en bood de virtualisatiesoftware alleen nog als abonnement aan.

Over prijsverhogingen en abonnementen gesproken: dat zijn allebei zaken die veel softwaregebruikers van streek maken, ook al kunnen ze niet worden gecategoriseerd als enshittificatie. Het hangt af van de omvang, de omstandigheden en vooral de keuzes die klanten hebben. Inflatie, hogere energie- en productiekosten zijn ook van invloed op softwareproducenten en daarom moeten en kunnen we bepaalde prijsaanpassingen verwachten.

De vraag is of je voor een update gedwongen wordt een hogere prijs te betalen of dat je gewoon kunt blijven werken met de versie die je nu gebruikt. Dat is vaak het geval bij gekochte individuele licenties.

Dat de nieuwe versie van het schrijfprogramma Papyrus Author maar liefst 75 procent meer kost dan zijn voorganger is geen probleem als je met de oude kunt blijven werken. Softmaker Office 2021 is voor veel gebruikers voldoende en de update naar de 2024-editie is optioneel.

Je moet je er alleen van bewust zijn dat de ondersteuning voor de oude software op een gegeven moment afloopt, wat tot beveiligingsproblemen kan leiden als er geen patches meer zijn voor hiaten.

Als de prijs van software met een abonnement stijgt, zijn er meestal maar twee opties: betalen of op tijd opzeggen en overstappen op andere software. Dat laatste is makkelijker gezegd dan gedaan, althans voor bedrijven, omdat migratie vaak aanzienlijke financiële en praktische inspanningen met zich meebrengt – als het al mogelijk is. Bedrijven zullen makkelijker akkoord gaan met een verhoging zoals die van circa vijf procent die ongeveer twee jaar geleden werd doorgevoerd voor Microsoft 365. Particuliere gebruikers zullen naar verwachting daarentegen circa 30 procent meer gaan betalen voor Microsoft 365-abonnementen, dus overstappen naar een ander Office-pakket lijkt het overwegen waard.

Wat veel mensen ook ergert is de trend dat software nu alleen nog maar verkrijgbaar is als abonnement en niet meer als eenmalige aankooplicentie. Voor producenten zijn er veel begrijpelijke redenen voor dat licentiemodel. Als de klant vanaf het begin weet of hij voor een abonnementsmodel gaat kiezen, is hij vrij om voor of tegen te kiezen.

Het is echter meer dan vervelend als een producent eerder individuele licenties verkocht en plotseling overstapt op abonnementen zonder enig alternatief. Die praktijk zie je steeds vaker bij mobiele apps voor Android en iOS, maar ook bij meer prominente programma’s.

Naast het eerder genoemde VMware is de Adobe Creative Suite een van de bekendste gevallen. Het Photoshop- en Illustrator-pakket werd na de CS6-editie in 2013 omgezet naar een subscription-only model.

De kooplicenties werden vier jaar later opgezegd en stopgezet. De prijs voor een driejarig abonnement was op dat moment ongeveer gelijk aan de prijs van een losse licentie. Microsoft snijdt nog niet zo radicaal in zijn Office-pakket, hoewel het bedrijf het liefst alleen nog maar de Microsoft 365-abonnementsversie zou verkopen. Office 2024 kan nog steeds worden gekocht als losse licentie, maar wordt niet geadverteerd door de producent en is letterlijk verborgen op de websites.

Dat weerhoudt Microsoft er echter niet van om zelfs bij oudere losse licentieversies zoals Office 2019 enshittification toe te passen, bijvoorbeeld zoals onlangs door een Copilot-knop aan de menu’s toe te voegen – ook al werkt die helemaal niet als je geen Microsoft 365- of Co­­pilot-abonnement hebt.

Zijn gebruikers en klanten dan hulpeloos overgeleverd aan softwareproducenten en hun ideeën over programmaontwikkeling, prijzen en licentiemodellen, of kun je jezelf beschermen?

Het meest voor de hand liggende antwoord zijn de bekende opensource alternatieven: Linux in plaats van Windows, LibreOffice in plaats van Microsoft Office, Joplin in plaats van Evernote, Gimp in plaats van Photoshop – enzovoorts.

Gratis software is vaak een haalbare optie, niet alleen voor particuliere gebruikers maar ook voor (MKB-)bedrijven. FOSS (Free and Open Source Software) beschermt ook tegen prijsverhogingen en abonnementsmodellen – als het gratis blijft en niet wordt overgenomen en gecommercialiseerd door een bedrijf.

Er kunnen echter ook dingen misgaan bij de ontwikkeling van programma’s met opensource software, vooral als er maar een kleine groep ontwikkelaars of zelfs maar één programmeur achter zit.

Als klant kun je jezelf niet volledig beschermen tegen verschillende soorten software-enshittification. Voordat je je hele workflow en belangrijke gegevens aan bepaalde software toevertrouwt, moet je daarom een paar vragen ophelderen.

Vertrouwen is goed, maar een exit-strategie is beter.