20 jaar Wikipedia

Wikipedia is synoniem aan betrouwbare informatie, niet aan een vloedgolf van nepnieuws. Ondanks alle interne frictie is dat zeker te danken aan de speciale organisatiestructuur. De online-encyclopedie moet zichzelf wel telkens opnieuw uitvinden.

(Bron: Wikipedia)

Wat is precies een mRNA-vaccin? Hoe zit het met de pintoewijzing in een USB-C-connector? De antwoorden op die en duizenden andere vragen vind je op Wikipedia, dat zijn 20e verjaardag viert, of via Google, dat eenvoudige vragen op zijn resultaatpagina’s vaak rechtstreeks beantwoordt met verkorte versies van Wikipedia-artikelen.

Dat een webportal zijn 20e verjaardag viert, mag wel een succes heten. Zeker gezien het lot van veel eerdere online reuzen zoals MySpace, Napster en Netscape. Wikipedia heeft die niet alleen overleefd, maar blijft steeds verder groeien. Tot op heden heeft de online-encyclopedie meer dan 50 miljoen artikelen in 285 talen verzameld. De Engelse Wikipedia alleen al heeft 10 miljard paginahits per maand. Volgens de statistieksite Alexa is Wikipedia momenteel nummer 13 op de lijst met meest populaire websites van de wereld.

In tijden van crisis wordt duidelijk hoe belangrijk Wikipedia is. Sociale media zoals Facebook en YouTube proberen dan wel om verkeerde informatie en absurde complottheorieën over bijvoorbeeld COVID-19 te verbannen van hun platforms, maar ze lopen continu achter de feiten aan. Ook bij Wikipedia worden er keer op keer pogingen gedaan om dergelijke onjuiste informatie binnen te sluizen. De auteurs van de encyclopedie zorgen er echter voor dat verkeerde informatie meestal maar een korte levensduur heeft. En terwijl bij andere door gebruikers gefinancierde projecten een duurzame financiering mislukt, haalt de Wikimedia Foundation elk jaar met haar donatiebanners de bijna 100 miljoen dollar op die nodig zijn om de encyclopedie te beheren.

Afhankelijk van hoe je het bekijkt is Wikipedia een reus of een dwerg. Er werken bijvoorbeeld 450 medewerkers voor de Wikimedia Foundation. Dat is erg veel voor een organisatie die zich inzet voor gratis kennis, maar niet veel voor een van de 20 meest bekeken websites ter wereld. Bij nummer 14 op de lijst, de videoconferentiesite Zoom, werken zes keer zoveel mensen. De actieve Wikipedia-community zelf is met zijn 300.000 auteurs ook vrij klein in vergelijking met platforms als YouTube en Reddit.

De voetafdruk die Wikipedia op internet en in de samenleving achterlaat, is echter groot. Je hoeft er al lang niet meer specifiek naartoe te gaan om Wikipedia-inhoud voorgeschoteld te krijgen. Niet alleen Google, maar ook assistenten als Siri, Alexa en Google Home maken gebruik van de online-encyclopedie. Wikipedia wordt beschouwd als een algemeen erkende bron van betrouwbare kennis. Scholieren vertrouwen op Wikipedia voor hun onderzoek, journalisten gebruiken het op zijn minst als eerste bron voor verder onderzoek, en het is al voorgekomen dat rechters de encyclopedie citeren in hun vonnissen.

Toen Wikipedia op 15 januari 2001 online ging, had niemand enig idee wat er van het project zou worden. Jimmy Wales en Larry Sanger waren al eerder begonnen met een online-encyclopedie, Nupedia. Daar werden artikelen pas gepubliceerd na een uitgebreid peer-review-proces, waardoor de encyclopedie veel te langzaam groeide.

Wikipedia-oprichter Jimmy Wales. In c’t 5/2021, p.76 kun je een interview met hem lezen. (Foto: Lino Mirgeler, dpa)

Wales en Sanger gooiden bij Wikipedia dan ook alle bureaucratie overboord en zetten een wiki online zonder enige toegangsbeperkingen of formele procedures. Een sprong in het diepe, maar met een enorm succes: in slechts twee jaar tijd had Wikipedia 100.000 Engelse artikelen bij elkaar gesprokkeld, het eerste miljoen werd in 2006 gepasseerd.

Dat succes werd mogelijk door een (in principe) radicaal egalitaire structuur. Tot op de dag van vandaag kan vrijwel elke internetgebruiker aan Wikipedia werken zonder een naam of zelfs maar een e-mailadres op te geven. De kans is wel groot dat meer ervaren Wikipedia-auteurs en -beheerders de eerste pogingen van nieuwkomers onmiddellijk zullen verwijderen, maar van het basisprincipe van openheid wil de community niet afwijken.

Wikipedia profiteerde ook van het feit dat zijn pagina’s goed scoorden in de zoekresultaten van Google, de zoekmachine die tegelijk met de encyclopedie snel populair werd. De twee platforms vullen elkaar op veel manieren ideaal aan. Het Pagerank-algoritme van Google beoordeelt pagina’s als waardevoller naarmate er vaker naar wordt gelinkt. En een van de basisprincipes van een wiki is om inhoud onderling te linken en te verbinden. In tegenstelling tot de destijds populaire vraag-en-antwoordportals was en is Wikipedia niet ontworpen voor een maximum aan kliks, maar met een consistente structuur.

De beslissing voor het huidige financieringsmodel met de Wikimedia Foundation als sponsor had niet de volledige steun van de oprichters. Wikipedia had zich in principe ook kunnen ontwikkelen tot een van de tientallen commerciële kennisportals. Maar de online-encyclopedie ontstond toen de dotcom-zeepbel barstte. Na de grote crash in 2000 leek het commerciële bedrijfsmodel voor Wikipedia niet langer veelbelovend.

Daarom werd in 2003 de Wikimedia Foundation opgericht, een bedrijf zonder winstoogmerk naar Amerikaans recht. Die werft en beheert de fondsen voor het laten draaien van Wikipedia en de zusterprojecten, bezit de rechten op de naam en beheert de servers. Het belangrijkste orgaan is de Board of Trustees, de raad van bestuur. Die bestaat uit drie leden die gekozen zijn door de community, twee vertegenwoordigers gekozen door de nationale organisaties (Chapters), vier leden die zijn benoemd door het bestuur en de oprichter Jimmy Wales, wiens positie jaarlijks door het bestuur moet worden bekrachtigd. Maar uiteindelijk zouden Wikipedia en de Wikimedia Foundation niets zijn zonder de duizenden vrijwilligers. Die hebben ook een grote invloed buiten de drie vertegenwoordigers om.

Met zijn centrale positie op internet is Wikipedia een plek geworden waar doorlopend gestreden wordt. Bedrijven betalen PR-firma’s om de artikelen die op hen betrekking hebben te laten klinken als advertenties. Allerlei ideologen proberen hun stempel te drukken op relevante artikelen. Bovendien is er een onuitputtelijk groot leger trollen die het niet laten kunnen om penisfoto’s te uploaden of een vijandig sportteam te beledigen via Wikipedia. De ultieme beloning voor trollen is wanneer een dergelijke afbeelding of belediging automatisch door Google wordt overgenomen en prominent tussen de zoekresultaten opduikt.

Controverses over de inhoud zijn bij Wikipedia aan de orde van de dag. In een aantal gevallen gingen ze echter verder dan dat en veranderden ze het platform blijvend. Zo’n keerpunt in de geschiedenis van Wikipedia was de zaak Seigenthaler in 2005. De prestigieuze Amerikaanse journalist John Seigenthaler ontdekte dat zijn Wikipedia-biografie een absurde beschuldiging bevatte. Hij zou een van de verdachten zijn van de moord op de Amerikaanse president John F. Kennedy en zijn broer.

De toen 78-jarige maakte zich publiekelijk kwaad over deze ‘karaktermoord’ en deed toen zelfs een beroep op het Congres om de aansprakelijkheid voor internetportals aan te scherpen. Dat was een schok voor de wikipedianen, die tot dan toe gewend waren aan vrijwel altijd bijzonder positieve berichtgeving. Jimmy Wales schreef Wikipedia een kwaliteitscontrole voor en beperkte de mogelijkheid voor niet-geregistreerde gebruikers om nieuwe artikelen te maken.

De community ging ermee akkoord. Sindsdien zijn er nieuwe functies geïntroduceerd om de kwaliteit van Wikipedia te verbeteren. Voor sommige wikipedianen is het bijvoorbeeld een sport om artikelen zo goed mogelijk te krijgen zodat ze in de Etalage belanden en te strijden om de status van meest prominente Wikipedia-auteur. Daarnaast werd de inhoud strenger in de gaten gehouden. Auteurs vormden bijvoorbeeld redacties om alle artikelen op een bepaald vakgebied als informatica of seksualiteit in de gaten te houden of op een uniform kennisniveau te brengen.

Voor fanatieke ‘Wikipedianen’ is het de sport om op de etalage te belanden. (Bron: Wikipedia)

De software is ook aangepast. Anonieme wijzigingen kunnen tegengehouden worden voordat ze door het grote publiek worden gelezen. Tegenwoordig moeten gebruikers minstens twee maanden actief hebben meegewerkt en minimaal 200 wijzigingen in artikelen hebben aangebracht om een bepaalde status te bereiken. Pas dan zijn de aangegeven wijzigingen onmiddellijk zichtbaar voor het publiek.

Ondanks alle inspanningen slagen hoaxes er herhaaldelijk in om de kwaliteitsmechanismen van Wikipedia te omzeilen. In 2019 werd bijvoorbeeld ontdekt dat een vernietigingskamp in Warschau dat beschreven stond in Wikipedia, nooit heeft bestaan. Het was een van de langstlevende hoaxes in de encyclopedie: het artikel was aangemaakt in 2004.

Naast de strijd om de inhoud van Wikipedia waren er altijd spanningen tussen de auteurs, en tussen de auteurs en de Foundation over de inrichting en het technisch ontwerp. In de beginjaren experimenteerden de community en de stichting veel met zusterprojecten zoals de nieuwsportal Wikinews en de educatieve portal Wikiversity.

Het resultaat is een technische en sociale structuur die tot op de dag van vandaag echter nauwelijks te doorgronden is. De wildgroei in de wiki-syntaxis vertraagde bijvoorbeeld jarenlang de consequente doorontwikkeling van de MediaWiki-platformsoftware. Een visuele editor, die het werk voor Wikipedia-beginners makkelijker moest maken, liet uiteindelijk tien jaar op zich wachten.

Na enkele jaren van frictie hebben onder leiding van huidige Wikimedia-chef Katherine Maher de Foundation en de auteurscommunity elkaar weer gevonden. (Bron: Wikipedia)

Hoe beslissingen genomen worden, bijvoorbeeld om relevantiecriteria te wijzigen, is ook nu nog zelfs voor Wikipedia-experts niet altijd duidelijk. Interne discussies van de wikipedianen waaierden vaak uit over tientallen mailinglijsten en Wikipedia-discussiepagina’s – erg inefficiënt en vermoeiend. Er werd gestemd.

Als er dan echter geen vrijwilligers te vinden waren om de besluiten consequent uit te voeren, liepen die alsnog op niets uit. Het interne discussieklimaat werd soms behoorlijk agressief. Dat heeft gelukkig veel trollen en PR-medewerkers afgeschrikt. Gebruikers die constructief wilden meewerken, werden echter ook afgeschrikt. Het aantal actieve auteurs is dan ook zo nu en dan aanzienlijk gedaald. Keer op keer waren er spanningen tussen de Wikimedia Foundation en de auteurscommunity. We geven twee voorbeelden van de permanent gespannen relatie. De community probeerde bijvoorbeeld op alle mogelijke manieren de nieuwe mediaviewer te blokkeren die de Foundation had ontwikkeld. De Wikimedia Foundation moest uiteindelijk naar het uiterste middel grijpen en de nieuwe viewer afdwingen met zijn beheerdersrechten op de projectserver.

In 2016 toonde de Wikipedia-community opnieuw zijn macht door voormalig Google-manager Arnnon Geshuri te dwingen zich terug te trekken uit de raad van bestuur van de Wikimedia Foundation.
Onder de hoede van de huidige Wikimedia-chef Katherine Maher hebben de Foundation en de auteurscommunity elkaar weer gevonden. Er blijven hier en daar echter ernstige bedenkingen bij de raad van bestuur van Wikimedia, zelfs terwijl de community zelf vertegenwoordigers mag afvaardigen.

De Wikimedia Foundation probeert momenteel groepen die tot dusverre nauwelijks zeggenschap hebben gehad te motiveren om aan Wikipedia mee te werken. daarvoor is de interface onder handen genomen. Tegenwoordig hoef je niet langer de wiki-syntaxis te leren om artikelen te schrijven. En er is zelfs een bedankfunctie om waardevolle bijdragen te waarderen.

Ondertussen werken Wikimedia en Wikipedia aan de toekomst. Het Wikidata-project, gelanceerd in 2008, verzamelt niet langer kennis in de vorm van encyclopedieartikelen, maar als een verzameling individuele feitelijke uitspraken. Tot dusver vormt dit platform vooral een aanvulling op Wikipedia.

Met Wikidata worden bijvoorbeeld de koppelingen tussen de verschillende taalversies van Wikipedia beheerd en automatisch officiële informatie geïmporteerd, zoals de inwoneraantallen van steden. Dat scheelt de menselijke Wikipedia-auteurs een hoop saai typwerk.

Nu zou Wikidata echter uit de schaduw van Wikipedia kunnen stappen. De oer-wikipediaan Denny Vrandečić is in 2020 van een baan bij Google naar de Wikimedia Foundation overgestapt om de volgende fase van het project in gang te zetten: Abstract Wikipedia. Met behulp van de dwarsverbanden tussen Wikidata-items zou het in de toekomst mogelijk moeten zijn om automatisch antwoorden op specifieke vragen of zelfs complete artikelen te schrijven.

“Omdat Wikidata conceptuele modellen gebruikt die, onafhankelijk van alle talen, universeel moeten zijn, moet het mogelijk zijn om die kennisbouwstenen te gebruiken en uit te breiden om modellen te maken voor artikelen die ook van universele waarde zijn”, schreef Wikimedia-baas Katherine Maher in een bericht bij de start van het project.

Of het nieuwe project dé toekomst is of dat het weer verdwijnt tussen de vele zusterprojecten kan nog niemand zeggen. Zelfs 20 jaar nadat Wikipedia werd opgericht, is één ding duidelijk: de dagen van vallen en opstaan zijn nog lang niet voorbij.

(Dit artikel is verschenen in c’t 5/2021, p.72 ,met medewerking van Torsten Kleinz en Daniel Dupré)

Wil je op de hoogte blijven van het laatste IT-nieuws en de nieuwste online-artikelen? Meld je dan hier aan voor onze nieuwsbrief: